نویسنده: هادی زرگری، دانشجوی مطالعات افریقا دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه

این پژوهش در ابتدا به دنبال بررسی ریشه‌های تاریخی روابط هند و آفریقا و زمینه و عوامل شکل‌گیری آن است و در ادامه به وقوع، شکل و میزان این روابط و اهداف طرفین از گسترش روابط و همچنین چگونگی تغییر شکل پیوندهای دو طرف از تمرکز در مسائل سیاسی به سوی مباحث اقتصادی در کنار پیوندهای سیاسی و فرهنگی می‌پردازد.

 

روابط تاريخي
آغاز روابط تاریخی هند و کشورهای آفریقایی را باید از مهاجرت و تجارت قابل توجه دو طرف اقیانوس هند در طول تاریخ در نظر گرفت که از قرن 18 م شکل گسترده‌تری به خود گرفت. در حقیقت روابط تجاری هندی‌ها با کشورهای آفریقایی به خصوص مناطق شرقی آفریقا قبل از دوران استعمار وجود داشته است. [1]

این روابط بعد از تجارت و واردات و صادرات و کشتیرانی در دو سوی اقیانوس هند در قرن 19 و در دوران استعمار و مهاجرت در قرن بعدی زمینه‌ای برای گسترش مناسبات و تاثیرپذیری دو طرف از یکدیگر بود.[2] زیرا این مهاجران دارای  نقشهای برجسته‌ی سیاسی و اقتصادی در کشورهایشان بوده و در گسترش روابط هند با آفریقا همیشه تاثیرگذار بوده‌اند. نکته قابل ذکر در مورد مهاجرت کارگران هندی به آفریقا آن است که این کارگران عموما توسط تجار و استعمار انگلستان به آفریقا منتقل می‌شدند و این روابط از دوران استعمار به خصوص نیمه دوم قرن 19 و اوایل قرن 20 تحت تاثیر استعمار انگلستان شکل گرفته است.
البته برخی از فعالان ضد استعماری دو طرف نیز تماس‌های با یکدیگر برای گسترش فعالیت‌های‌یشان داشته‌اند که می‌توان به حضور گاندی در سالهای 1906 تا 1914 در آفریقای جنوبی اشاره داشت.[3] که علاوه بر فعالیتهای ضد استعماری، برنامه‌هایی نیز برای رعایت حقوق هندی‌ها و اتحاد بین آنها در آفریقای جنوبی داشته است. از جمله ارتباطات رهبران ضد استعماری دو طرف و تاثیرگذاری آنها بر یکدیگر همانگونه که «مزروعی» اشاره می‌کند، می‌توان به پیام عدم خشونت و [4]مقاومت منفی گاندی در فعالیت‌های ضد استعماری و ضد نژادپرستی که الهام بخش بسیاری از رهبران در آفریقا ماندن قوام نکرومه در غنا و ژولییوس ناییره در تانزانیا بوده است اشاره داشت. [5]
با توجه به مشترکات هند و آفریقا در زمینه‌های فقر و به خصوص مساله استعمار و مستعمره بودن هر دو طرف، عمده روابط دو طرف از اوایل قرن 20 تا سالهای استقلال بعد از جنگ جهانی دوم به الهام بخشی و تاثیرگذاری روابط رهبران ضد استعماری هر دو طرف محدود می‌شد و بعد از آن روابط دو طرف وارد دوره‌ای جدید شد زیرا پس از جنگ، هند استقلال خود را بدست آورد. (1947) و به تدریج کشورهای آفریقایی نیز مستقل می‌شد و هند به دنبال روابط رسمی سیاسی با این کشورها با توجه به سیاستهای خاص خودش بود.

 

روابط هند و آفريقا در دوره جنگ سرد
هند بعد از استقلال در سال 1947 و به دنبال آغاز جنگ سرد بین شرق و غرب با ابتکار چند کشور دیگر و رهبران هندی سیاست عدم تعهد به شرق و غرب را در سیاست خارجی‌اش پیش گرفت و با همکاری کشورهای در حال توسعه دیگر جنبش عدم تعهد را شکل دادند (1955) که در اکثر موضوعات در سیاستگذاری خارجی از آن پیروی می‌کرد.
سیاست آفریقای هند در این دوران عموما در راستای جنبش عدم تعهد توسط اولین نخست وزیر هندوستان یعنی جواهر لعل نهرو شکل گرفت که می‌توان آن را در چند اصل بیان کرد:
- مساله اول حمایت از فعالیت‌های ضد استعماری و ضد تبعیض نژادی بود که حتی برخی رهبران این جنبش‌ها سیاست‌هایشان را از شخصیت‌های هندی مثل گاندی الهام گرفته بودند. در رابطه با این سیاست، هند نقش فعالی را در کمک به این جنبش‌ها به خصوص در اعلامیه‌های رهبران هندی و همچنین نقش مهمی را در سازمان ملل در حمایت از این مبارزات ایفا می‌کرد.[6]
- مساله دیگر حمایت از هندی تبارها (Indian Origin Population) بود. نهرو در دوران آغازین جنگ سرد و در دوران مبارزات استقلال‌طلبانه به اقلیت هندی ساکن در کشورهای آفریقایی  (IOP)توصیه می‌کرد ضمن اینکه در بخش‌های اقتصادی و سیاسی فعال باشند به آرمانهای ملتهای آفریقایی نیز احترام گذاشته و سعی در این مسائل خود را با آنها ادغام کنند. اما مورد دیگر از سیاست‌های هند در رابطه با هندی تبارهای ساکن در آفریقامربوط به فعالیت‌های هند در سازمان ملل و دیگر سازمانهای بین‌المللی و یا جنبش‌ها مثل جنبش عدم تعهد می‌شد که همیشه رژیم‌های نژادپرست به خصوص رژیم آفریقای جنوبی را به خاطر رفتارهای نابرابر با اقلیت هندی ساکن در آنجا و عدم رعایت حقوق آنها در این سازمانها و بیانیه‌های خودش محکوم می‌کرد.[7]
- از جمله دیگر برنامه‌ها در سیاست خارجی هند در این دوران حفظ و گسترش روابط با کشورهای مستعمره آفریقا به خصوص کشورهای مستعمره انگلستان و کمک به برنامه­های ضد استعماری آنها بود که هند همیشه بدنبال برقراری پیوندهای سیاسی و اقصتادی با این کشورها به خصوص کشورهای شرقی آفریقا بود.[8]
بعد از دوران نخست وزیر نهرو روابط هند و آفریقا رو به سردی گرائید و همکاری کشورهای آفریقایی با هند نیز در نشست‌های چند جانبه کاهش یافت. دلایل آن را می‌توان از دلایل داخلی، منطقه‌ای و مسائل بین‌المللی زیر بطور خلاصه بیان داشت:
اولین دلیل و شاید بتوان گفت مهم‌ترین دلیل که باعث کاهش انگیزه کشورهای آفریقایی برای همراهی و همکاری با هند بود به شکست هند در جنگ هند و چین در سال 1962 برمی‌گردد که تصویر ضعیفی از هند که خود را به عنوان رهبر کشورهای در حال توسعه معرفی می‌کرد، در ذهن آفریقایی‌ها ایجاد کرد که دیگر انگیزه‌های گذشته را برای توسعه همکاری با هند نداشتند.
دلیل دوم کاهش روابط نیز به رویارویی هند با چین بعد از جنگ برمی‌گردد، به این معنا که هند در هر نشست چند جانبه بین‌المللی بدنبال تقابل با چین بود و اهداف و برنامه‌های خود را تابع این سیاست کرده بود که باعث شد تا حدودی سیاست‌های قبلی در رابطه با آفریقا و روابط با آنها کم اهمیت شده یا تحت الشعاع مساله چین قرار گیرد.
دلیل سوم مربوط به موضع هند در رابطه با زمان دقیق پایان استعمار بود. هند در نشست غیرمتعهدها در بلگراد موضعی تردیدآمیز و سازشکارانه در این رابطه داشت که موجب رنجش کشورهای آفریقایی از تغییر سیاست­های ضد استعماری هند شد.
علت چهارم کاهش روابط در اوایل دهه 60 میلادی نیز مربوط به اصرار هند برای اتخاذ روش‌های صلح‌آمیز از طرف جنبش‌های آزادی‌بخش آفریقایی بود که محدودیت‌هایی برای آنها بدنبال داشته و موجب کاهش سطح روابط این جنبش‌ها و رهبران آنها که بعدها به سردمداران حکومت های مستقل تبدیل شدند باشد و نوعی دلسردی نسبت به هند برای آنها بوجود آمد.[9] مجموعه این دلایل موجب کاهش همکاری‌های دو جانبه هند و کشورهای آفریقایی و همچنین کاهش همکاری آفریقایی‌ها در نشست‌های جنبش عدم تعهد (NAM) با برنامه‌های هند در اوسط دوره نخست وزیر نهرو تا اواخر دهه 60 شد.
با این مشکلات در اواسط دهه 60 میلادی و همزمان با نخست‌وزیری ایندیرا گاندی هند به ارزیابی جدی در سیاست آفریقایی خود دست زد و در اواسط این دهه خانم گاندی یک سفر دوره­ای به آفریقا داشت که نشان از اهمیت آفریقا برای هند می‌داد.[10]

در این زمینه و برای بهبود روابط دولت هند به برخی ابتکارات دست زد که از جمله آنها می‌توان به اتخاذ دیدگاه واقع‌بینانه نسبت به نوع فعالیت جنبش‌های آزادی بخش و عدم اصرار به رعایت جنبه­های کاملا صلح‌آمیز، اصلاح و مدون کردن سیاست حمایت از هندی تبارها به نحوی که مداخله در امور داخلی کشورهای آفریقایی در نظر گرفته نشود و از همه مهمتر اتخاذ سیاست دیپلماسی اقتصادی و همزمان با شروع برنامه «همکاری‌های اقتصادی و فنی» با آفریقا که هدف اولیه آن رویارویی با چین بود.[11] در اواسط دهه 60 در دهه 70 با پیگیری سیاست دیپلماسی اقتصادی و چند دلیل دیگر از جمله پیمان هند و شوروی (1971)، جنگ هند و پاکستان (1971) وپیروزی هند و  آزمایش صلح آمیز هسته‌ای هند در سال 1974 و موفقیت‌های داخلی و دیپلماتیک دیگر هند، توجه کشورهای آفریقایی به هند بیشتر شد و با چند ابتکار از جمله اتخاذ همکاریهای جنوب جنوب در دهه 80 شاهد افزایش تجارت بین هند و آفریقا بوده‌ایم که از لحاظ اقتصادی یکی از عوامل تسهیل کننده رشد سریع هند بوده است.
در دهه 80 نیز هند علاوه بر حمایت خود از نهضت‌های آزادی‌بخش، در سازمان ملل و دیگر سازمانهای بین‌المللی و نشست های  عدم تعهد به محکومیت آپارتاید پرداخته و حمایت خود را از نهضت‌های ضد نژادپرستی اعلام می‌داشت و حتی در سال 1985 به سازمان مردم جنوب غربی آفریقا موقعیت دیپلماتیک اعطا کرد. علاوه بر کمک‌های سیاسی و دیپلماتیک هند همچنین کمک‌های مادی خود را به این مبارزات از طریق نهادهای چندجانبه مثل سازمان وحدت آفریقا و با سازمانهای وابسته به سازمان ملل اعطا می‌کرد.[12]

 

دوره بعد از جنگ سرد
به دنبال پایان دوران جنگ سرد و رقابت بلوکی در سیاست جهانی و همچنین نیازهای هند، سیاست خارجی هند به سوی آفریقا نیز دچار تغییر شد. اگر از دوران جنگ سرد هند و آفریقا در قالب جنبش عدم تعهد و فعالیت‌های ضد استعماری و ضد نژادپرستی همکاری داشتند، در دوران جدید تغییر وضعیت جهانی و نیازهای داخلی هند مثل رشد اقتصادی سریع مقتضای سیاست‌های دیگری از جانب هند می‌کرد و بیشتر به سمت روابط اقتصادی با آفر یقا رو آورد.
استراتژی سیاست خارجی هند در رابطه با آفریقا را می‌توان با توجه به وضعیت و نیازهای داخلی هند و استراتژی کلی سیاست خارجی‌اش در چند بخش زیر خلاصه کرد:
1- گسترش روابط اقتصادی و همکاری در بخش انرژی
2- حفظ و ارتقا روابط سیاسی و دیپلماتیک امنیتی با کشورهای آفریقایی به خصوص در مجامع بین‌المللی
3- توجه به وضعیت اقلیت­های هندی تبار در آفریقا و استفاده از پتانسیل‌های آنها

4- گسترش همکاری‌های جنوب–جنوب و تحکیم روابط در چارچوب IBSA

 

همكاري اقتصادي و بحث انرژي
انرژي
در سال‌های اخیر با توجه به رشد اقتصادی سریع هند و نیاز آن به منابع انرژی و همچنین وجود حدود 12% از منبع نفت شناخته شده دنیا در آفریقا، این منطقه  به منبعی برای تامین انرژی هند تبدیل شده و زمینه‌ای دیگر برای رقابت هند  با چین و دیگر بازیگران فعال برای سرمایه‌گذاری در این حوزه تبدیل شده است. به بیان دیگر استراتژی انرژی هند عنصر مهمی برای روی آوری این کشور به آفریقا است. هند که حدود 70% از نفت وارداتی خود را از خاورمیانه وارد می‌کند. به دلایل مختلف مثل امنیت انرژی و استقلال منابع نفتی به دنبال متنوع کردن منابع تامین انرژی خود بوده و در این زمینه همکاری‌های وسیعی با برخی کشورهای آفریقایی مثل سودان پی‌ریزی کرده است.[13]
با توجه به اینکه هند ششمین کشور مصرف کننده انرژی دنیا است و دو سوم آن را نیز وارد می‌کند در دو دهه اخیر هند به دنبال بهبود رابطه با کشورهای تولید کننده و همچنین کشورهای ترانزیتی انرژی برای متنوع کردن منابع انرژی خود به دنبال پیروی از برنامه تامین امنیت انرژی بوده است از جمله این موارد می‌توان به قرارداد 194 میلیون دلاری هند و سودان در سال 2004 برای استخراج انرژی در سودان یا قرارداد با موریس برای استخراج نفت در سواحل آن کشور در سال 2006 اشاره داشت. از دیگر شرکای هند در زمینه واردات و استخراج انرژی می‌توان به ساحل عاج، لیبی و نیجریه اشاره کرد که کشور اخیر دومین کشور فراهم کننده نفت هند در آفریقا می‌باشد.[14]

در این همکاریها در مقابل دسترسی به انرژی هند آمادگی خود را برای همکاری در دیگر بخش‌های اقتصادی اعلام داشته و در زمینه‌های مختلف مثل کاهش فقر و تامین مواد دارویی کمک‌هایی به این کشورها ارائه کرده است.

 

ترويج و گسترش همكاريهاي تجاري
عنصر مهم در تحلیل روابط هند با کشورهای آفریقایی، توجه به افزایش شدید سطح روابط تجاری و تعامل اقتصادی بین دو طرف بعد از پایان جنگ سرد و تغییر اولویت‌های هند با توجه به تغییر وضعیت جهانی و همچنین روند رو به رشد این روابط در سالهای اول قرن جدید است. طبق آماریهای ارائه شده از وزارت خارجه هند، تجارت هند و آفریقا از 1990 تا سال 2004 حدود 1000 درصد افزایش یافته است.[15]
طبق این آمارها روابط تجاری هند با آفریقا از حدود 900 میلیون دلار در 1991 به 3/3 میلیارد دلار در سال 2000 و به حدود 30 میلیارد دلار در سال 2007 رسیده است. اخیرا هند اعلام کرده است قصد افزایش واردات از آفریقا و همکاری بیشتر با این قاره در چارچوب همکاریهای جنوب–جنوب دارد.
نکته مثبت در مورد روابط هند و آفریقا، اشتیاق بخش خصوصی هند برای سرمایه‌گذاری در این بازار وسیع در کنار بخش دولتی هند است و اینکه این همکاری‌ها عموما با هماهنگی با برنامه‌های نپاد صورت می‌گیرد که مورد تاکید کشورهای آفریقایی نیز می‌باشد.[16]
البته باید توجه داشت که این افزایش سریع روابط تجاری هند و آفریقا زمینه‌هایی نیز دارد که باعث تسریع این روند شده‌اند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به وجود اقلیت‌های هندی تبار (IOP) در برخی کشورهای آفریقایی که از لحاظ اقتصادی در موقعیت خوبی قرار دارند و تمایلی به رابطه اقتصادی با هند نیز دارند، داشتن تصویر مثبت و ضد استعماری از هند از طرف آفریقایی‌ها، پیشرو بودن رشد اقتصادی هند در میان کشورهای در حال توسعه و مشارکت‌های فرهنگی در میان دو طرف و مشارکت فعال و مثبت بخش خصوصی هند در این رابطه اشاره کرد.
از دیگر عامل هاي افزایش سریع روابط و نقطه عطف در بررسی روابط هند و آفریقا می‌توان به بازدیدهای هیئت‌های بلند پایه هندی در سالهای 97 و 1996 از کشورهای مختلف آفریقایی اشاره داشت که منجر به امضا توافقات تجاری و اقتصادی زیادی بین طرفین شد و همچنین می‌توان به اعلام آمادگی هند برای همکاری با سازمانهای منطقه‌ای آفریقایی در زمینه‌های مختلف در این دوره اشاره داشت که از جمله این موارد می‌توان به شرکت هند در نشست سازمانهای منطقه‌ای سادک و اکواس در سال 1996 با هدف کمک به آنها و همکاری با آنها اشاره داشت.[17]
به رغم این ابتکارات در افزایش روابط اقتصادی و تجاری بین دو طرف، هنوز سهم آفریقا از مجموعه واردات به هند بسیار کم است (سیاست آفریقایی هند) و عموما شامل مواد معدنی و اولیه می شود. مهم‌ترین کشورهایی که هند به آنجا صادرات داشته یا وارد کننده کالای هندی به ترتیب اهمیت آفریقایی جنوبی 18%، نیجریه 11%، مصر 8% کنیا 7/7، سودان 7/5% و مهم‌ترین کشورهای صادر کننده کالا به هند آفریقایی جنوبی 57%، مغرب 8/6%، سنگال 5/4%، ساحل عاج 4%، مصر 6/3%، تانزانیا 4/3% و تونس 3/2% هستند.[18]

 

همكاريهاي فني و تكنولوژيكي و آموزشي

هند همواره در کنار تلاش برای ارتقا روابط سیاسی و اقتصادی آمادگی خود را برای همکاری و کمک به کشورهای آفریقایی در زمینه‌های فنی و انتقال تکنولوژی اعلام کرده است و همکاری‌هایي نیز در زمینه آموزش، سرمایه‌گذاری در بخش ارتباطات کشورهای آفریقایی یا کمک‌های دارویی داشته است ولی این کشور کمک‌های فنی خود را با کشورهای آفریقایی تحت برنامه همکاری فنی و اقتصادی و همچنین طرح ویژه کمک به کشورهای مشترک‌المنافع آفریقایی به خصوص به کشورهای شرقی آفریقا ارائه کرده است.[19]
قابل ذکر است که در طول 4 دهه گذشته هند بیش از دو میلیارد دلار آمریکا کمک فنی به کشورهی جنوب اعطا کرده که بیشتر این کمکها به آفریقا رفته است و مهم‌ترین این کمکها به امور آموزش و مشاوره‌ای، کمک به طرحهای صنعتی کوچک، اعزام تیم‌های کارشناسی، طرحهای بهبود وضعیت بهداشتی مربوط می‌شود که مهمترین کشورهای هدف این برنامه‌ها نیجریه، اتیوپی، سودان کینا، تانزانیا، اوگاندا و زیمباوه و آفریقای جنوبی بوده‌اند.
در زمینه تکنولوژیکی نیز از آنجا که هند دارای موقعیت و شهرت خوبی در این زمینه است طرحهایی در حال اجرا در برخی مناطق آفریقا دارد که می­توان به پروژه راه‌اندازی شبکه ماهواره‌ای مخابراتی در اتیوپی توسط هندی‌ها اشاره داشت.[20]
مورد دیگر همکاری آموزشی هند و آفریقا است که هند در دوران جدید سعی دارد با جذب دانشجویان آفریقایی در هند هم همکاری آموزشی با آنها داشته و هم زمینه را برای بهبود در روابط در آینده فراهم می‌کند چون هند کادرسازی در نیروهای آفریقایی را در همکاریهای آموزشی مد نظر قرار دارد.

 

همكاريهاي سياسي-ديپلماتيك
یکی دیگر از اصلی‌ترین فاکتورها در سیاست آفریقایی هند در دوره پس از جنگ سرد، توجه دائمی هند به رای کشورهای آفریقایی در سازمان ملل برای کسب کرسی موقت و دائمی شورای امنیت است. زیرا هند برای انتخاب شدن به عنوان عضو موقت شورای امنیت نیازمند رای کسترده کشورهای اتحادیه آفریقایی است و به دنبال طرح‌های اصلاح ساختار سازمان ملل در رای‌گیری مرحله اول برای پذیرش اصلاحات نیز نیازمند رای این کشورها برای کسب دو سوم رای مجمع عمومی است. به همین دلیل از همان اوایل دهه 90 و بعد از آن به دبنال ارائه طرح اصلاح ساختار شورای امنیت سازمان ملل هند همیشه به دنبال همکاری و ارتقای روابط برای کسب رای موافق کشورهای آفریقای به نفع خود بوده است. گرچه در این زمینه اختلاف نظرهایی بین طرح اتحادیه آفریقا (که اصرار به عضویت کشورهای آفریقایی در شورای امنیت سازمان ملل دارد و طرحی که از طرف هند، برزیل، آلمان و ژاپن برای عضویت در شورای امنیت ارائه شده وجود دارد ولی هند به دنبال همکاری برای کسب نظر مثبت کشورهای آفریقایی در این موضوع و دیگر موضوعات مطرح در مجامع بین‌المللی به نفع خود است.
از دیگر موارد همکاری‌های سیاسی بین دو طرف اقیانوس هند می‌توان به بازدیدهای که در سالهای 97 – 1996 بین هند و برخی کشورهای آفریقایی صورت گرفت اشاره کرد که نقطه عطفی برای گسترش همکاریها بودند. از جمله این بازدیدها، دیدار ام بکی (Mbeki) معاون رئیس جمهور آفریقای جنوبی در سال 96 از هند اشاره داشت که به موجب آن طرفین خواستار روابط استراتژیک سیاسی و در دیگر زمینه‌ها شدند و به موجب آن توافق خود را برای تلاش برای تغییر نظم جهانی به نفع کشورهای در حال توسعه اعلام داشته و دو طرف به عنوان شریک استراتژیک شناخته شدند و تلاش خود را برای اصلاح ساختار سازمان ملل، همکاری منطقه‌ای و جهانی در موضوعات مختلف و همکاری در جنبش عدم تعهد اعلام داشتند.[21]
از دیگر موارد همکاری‌های هند با آفریقا می‌توان به همکاریهای امنیتی کشورهای حاشیه‌ای اقیانوس هند که شامل کشورهای شرقی آفریقا نیز می­شود اشاره داشت که سعی دارد با حفظ امنیت منطقه از حضور کشورهای رقیبش مثل چین، پاکستان (به دلیل مخالفت هند، پاکستان عضو انجمن همکاری منطقه‌ای کشورهای حاشیه اقیانوس هند نیست) در منطقه جلوگیری کرده و روابط خود را با این کشورها ارتقا دهد که هند از این امر برای رقابت با چین در زمینه‌های منطقه‌ای و جهانی و گسترش حضورش در آفریقا استفاده می‌کند.[22]

 

نشست سران
اولین نشست هند با سران کشورهای آفریقایی در آوریل 2008 در دهلی نو برگزار شد. این نشست با هدف گسترش همه جانبه همکاری‌ها و تمرکز بر موضوعات انرژی و معادن، آموزش، سلامت محیط زیست برگزار شد[23]. گرچه وجود همکاری بین دو طرف پدیده‌ای جدید نبوده ولی این نشست زمینه‌ای برای گسترش همکاری و جدی‌تر شدن روابط بوده است و آنچنان که «آناند شرکا» وزیر امور خارجه هند و مسئول برگزاری نشست ذکر می‌کند، با توجه به سابقه مثبت طرفین زمینه همکاری فراهم است ولی آفریقا و هند هر دو با مشکلاتی روبرویند که با همکاری هم می‌توانند تا حدی بر آنها فائق آیند و نیازهای یکدیگر را بر طرف کنند و بر طبق آنچه او ذکر می‌کند هند آمادگی لازم همکاری گسترده‌تر و کمک در زمینه‌های تکنولوژیک و آموزش را ضمن همکاری در زمینه انرژی و دیگر موضوعات دارد.[24]
طرفین در این نشست بر سیاستها و برنامه‌های اعلام شده قبلی خود مثل همکاری با سازمانهای منطقه‌ای در آفریقا، همکاری در اصلاح ساختار سازمان ملل و همگرایی در دیگر مجامع بین‌المللی تاکید داشتند. اما این نشست پیامدهای منفی نیز در رسانه‌های غربی و برخی رسانه‌های آفریقایی داشت. مثلا رسانه‌های غربی انگیزه‌های هند در این نشست را، ظهور و رقابت بین استفاده‌های نوظهور مثل هند و چین دانسته و بر روی آن تاکید داشتند و برخی از تحلیل‌گران آفریقایی نیز در کنار استقبال گسترده از همکاری با هند از وجود انگیزه‌های مخفی و جاه‌طلبانه هند در رابطه با آفریقا خبر داده و دولتمردان خود هشدار می‌دادند.[25]

 

استراتژي هند در قبال هندي تبارهاي آفريقا

وجود اقلیت‌های هندی در کشورهای آفریقایی (Indian Origin Population) که از حدود دو قرن پیش توسط تجار و  استعمارگران به آفریقا آورده شدند همیشه یکی از نقاط مثبت و تسریع کننده در روابط هند با این کشورها بوده است. این اقلیت که از نیمه دوم قرن بیستم به واسطه فعالیت‌های اقتصادی قوی و همکاری در مبارزات علیه استعمار و در کشورهایی که سکونت داشتند دارای نقشی برجسته و تاثیرگذار بوده‌اند همیشه مد نظر هند در تدوین سیاستهای آفریقایی‌اش بوده است.
قابل ذکر است که این اقلیت‌ها بیشتر در کشورهای شرقی و جنوبی آفریقا سکنی گزیده‌اند به طوری که در برخی کشورهای موریس حدود 60% جمعیت هندی تبار و در برخی کشورهای دیگر نیز اقلیت‌های بزرگی به شمار می‌روند. مثلا در کنیا و تانزانیا به خاطر وجود جمعیت هندی، دین سوم این کشورها بعد از اسلام و مسیحیت هندویسم می‌باشد.[26] یا در آفریقایی جنوبی با جمعیتی حدود 2/1 میلیون نفر دارای بزرگترین جمعیت هندی تبار در آفریقا است که شامل 5/6% از کل جمعیتش می‌شود.
همانطور که گفته شد وجود این اقلیت در آفریقا برای هند یک مزیت خاص به وجود آورده که رقبای هند مثل چین از آن محروم بوده و هند آن را به عنوان یک شانس برای خود و جزئی از مجموعه منافع اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در نظر می‌گیرد و در دوران پس از جنگ سرد هند به دنبال درگیری کردن هر چه بیشتر دوم هندی تبار در امور سیاسی و اقتصادی کشورهای خودشان بوده و حتی نشستی نیز در سال 1998 برای اعضای پارلمان‌های هندی تبار تشکیل داده که کمکهای و امتیازهای برای آنها در نظر گرفته است زیرا پیشرفت آنها یقیناً منافع هند را به دنبال دارد.[27] تنها مشکل هند در این زمینه وجود اختلاف نظر بین هند و برخی حکومتهای آفریقای در مورد سیاستهای هند در رابطه با این اقلیتهای هندی تبار مقیم در آنجاست که در برخی مواقع هند بهبود روابط خود با این حکومتها را به رسیدگی به حقوق این اقلیت ترجیح داده است مثل موارد کنیا و اوگاندا.

 

ايفاي نقش جهاني هند در آفريقا و طرح ابتكاري IBSA
با توجه به خصوصیات و پتانسیل‌های آفریقا و منابع کثیر و دست‌نخورده‌ای که در این قاره وجود دارد و همچنین وضعیت اقتصادی در حال توسعه هند، این کشور به دنبال گسترش و تعمیق روابط خود با آفریقا در کنار کم توجهی غربی‌ها به این منبع عظیم ثروت است. از جمله خصوصیات و ظرفیت‌های قاره آفریقا می‌توان به امکاناتی که برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های هندی در عرصه‌ای که شرکت‌های بزرگ غربی حضور کمتری دارند و در نتیجه توان رقابتی کمتری می‌طلبد و همچنین منابع انرژی آفریقا و بازار مصرف این قاره برای صادرات کالاهای هندی اشاره کرد.[28]
با توجه به این پتانسیل‌ها برای همکاری اقتصادی در آفریقا، هند می تواند به دنبال روابط اقتصادی، روابط سیاسی خود را نیز با این کشورها گسترش داده و با توجه به اهمیت رأی کشورهای اتحادیه آفریقا در سازمان‌های بین‌المللی از آن به عنوان اهرم نفوذ در ایفای نقش رو به گسترش جهانی خود استفاده کند و هند را تا جایگاه یکی از رهبران جهانی در مجامع بین‌المللی ارتقا دهد. اما در اینجا باید توجه داشت که برخی از جنبه‌های روابط هند با آفریقا در مقابل سیاست‌های غربی قرار می‌گیرد و هند مجبور است با توجه به موقعیتش در همکاری با آمریکا در موضوعات کلان، دست به یک سری انتخاب‌ها و تجدید نظرهایی در استراتژی جهانی‌اش برای ایفای نقش بهتر و مهم‌تر بزند.
نکته مهم‌تر اینکه بخشی از مهم‌ترین جنبه‌های سیاست خارجی هند یعنی امنیت اقیانوس هند و امنیت انرژی در ارتباط مستقیم با آفریقا قرار داشته و هند برای ایفای نقش جهانی‌اش نیازمند همکاری گسترده با کشورهای آفریقایی در این موضوعات حیاتی است که در این زمینه رقابت با رقبای هند یعنی چین و پاکستان در زمینه‌های امنیتی و تأمین منابع انرژی باید موردنظر قرار گیرد.
به دنبال این مسائل هند برای ایفای نقش مهمتری در عرصه جهانی و دسترسی به اهداف توسعه‌ای‌اش در هزاره جدید دست به یک سری ابتکارات مثل طرح همکاری جنوب-جنوب زده است که رویکردی برای گسترش روابط بین آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است. این طرح که با ابتکار رهبران سه کشور هند، برزیل (لولا) و آفریقای جنوبی (ام بکی) در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در سال 2003 مطرح شد به دنبال گسترش روابط اقتصادی در بین کشورهای در حال توسعه جنوب و منسجم کردن نظرات این کشورها در نشست‌های بین‌المللی برای فشار به کشورهای ثروتمند توسعه یافته است. از جمله دیگر اهداف این نشست سه جانبه که هر ساله در سطح وزیران نیز برگزار می‌شود تغییر در ساختار شورای امنیت به نفع کشورهای در حال توسعه است.[29]  شایان ذکر است که به دنبال این نشست هند توافقات چندجانبه‌ای را با برزیل و آفریقای جنوبی در زمینه‌های مختلف امضا کرده و همکاری آن با آفریقای جنوبی در چارچوب استراتژی جنوب–جنوب می‌‌تواند زمینه‌ای برای گسترش هرچه بیشتر روابط با دیگر کشورهای آفریقایی باشد.

 

همكاريهاي هند با آفريقا در زمينه‌هاي دفاعي و حفظ صلح
از آنجا که کشورهایی آفریقایی در آموزش نیروهای نظامی و دفاعی خود مشکل دادند معمولا افسران خود را به کشورهای دیگر برای آموزش می‌فرستند اولین همکاری نظامی بین هند و آفریقا در دهه 60 میلادی بود که برخی از کشورهای آفریقایی مستقل شده از انگلیس نیروهای خود را برای آموزش به هند فرستادند. بعد از جنگ سرد نیز از 12 کشور آفریقایی نیروهای نظامی برای آموزش به هنر اعزام شده که در کنار آن هند نیز تیم‌های آموزشی در زمینه‌های مختلف نظامی و دفاعی به برخی کشورهای آفریقایی مثل بوتسوانا و زامبیا اعزام کرده است.[30]

هند همچنین در اوایل هزاره جدید موافقت نامه فروش تسلیحات با برخی کشورهای آفریقایی مثل سودان و موزامبیک در غیاب فعالیت آمریکا و اروپایی‌ها داشته است. یک مورد از همکاریهای هند با آفریقا، بر عهده گرفتن تامین امنیت ساحلی موزامبیک در آستانه نشست سران اتحادیه آفریقا در آنجا بود.
از دیگر همکاریهای نظامی هند با آفریقا می‌توان به واردات تسلیحات نظامی از آفریقای جنوبی و همکاری دفاعی و کشتیرانی با آن کشور نام برد که این همکاریهایی کشتیرانی و دریایی بیشتر برای تامین امنیت اقیانوس هند بوده است.
هند در برخی عملیاتهای حفط صلح سازمان ملل در دوره بعد از جنگ سرد مثل عملیاتهای سومالی، کنگو، نامبیا، موزامبیک، رواندا، لیبریا، سیرالئون و آنگولا نقش‌های داشته است که مورد تحسین مقامات محلی نیز قرار گرفته ولی در یک مورد کشورهای غرب آفریقا حضور نیروهای حافظ صلح هندی در سیرالئون را بعنوان دخالت در امور داخلی دانسته‌اند و آن را تهدیدی برای شکننده کردن صلح فرض کرده‌اند.

 

نتيجه‌گيري
همچنانکه در ابتدای مقاله اشاره شد هند و کشورهای آفریقای دارای پیوندهای تاریخی با یکدیگر بوده  و در قرن بیستم هم هند از فعالیتهای ضد استعماری و ضد نژادپرستی آفریقا حمایت کرده و با توجه به سیاستهای هند در قالب جنبس عدم تعهد در دوران جنگ سرد تصویر مثبتی از هند بین مردم و دولتمردان آفریقایی وجود دارد. با توجه به این اعتبارات و نیز نیازهای داخلی هند و برحسب استراتژي كلان هند در عرصه جهانی، هند در دوران بعد از جنگ سرد به دنبال همکاری با کشورهای آفریقایی با هدف نفع متقابل دو طرف بوده است و علاوه بر حفظ روابط با این کشورها، در پی گسترش روابط خود با اتحادیه آفریقا و دیگر سازمانهای منطقه‌ای آفریقایی بوده است.
در مجموع هند در سیاست آفریقایی خود بعد از جنگ سرد با توجه به وضعیت داخلی خود و شرایط منطقه‌ای و جهانی به دنبال ارتقا هر چه بیشتر روابط اقتصادی بوده و سیاست متنوع کردن منابع انرژی‌اش را با گرایش به سمت بازار انرژی آفریقا هدایت کرده است و در چارچوب استراتژی جنوب-جنوب و نشست IBSA، به دنبال متنوع و تعمیق روابط با کشورهای آفریقایی در همه عرضه‌ها بوده است. در زمینه سیاسی دیپلماتیک نیز هند در چارچوب اهداف کلان جهانی خود و ایفای نقش هر چه بیشتر در عرصه جهانی به دنبال کسب حمایت کشورهای آفریقایی به طرق مختلف و یا همکاری و همراهی با آنها برای به پیش بردن اهداف در نظر گرفته شده در استرتژی کلان خود به خصوص در سازمان ملل بوده است.

 

منابع
الف) منابع فارسی:
 1- تامسون، الکس. مقدمه ای بر سیاست و حکومت در افریقا، ترجمه علی گلیانی و احمد بخشی، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، تهران 1385
2- بری، روجینا. ارزیابی سیاست افریقایی هند در دوره پس از جنگ سرد، ترجمه اسماعیل شفیعی، مطالعات افریقا، ش 9، بهار و تابستان 1383

 

ب) منابع انگلیسی:

3- Becher , Matthias . India in Africa ,exploitation , matual trade or aid donor ? , www.grin.com/e-book/91729/india-in-africa

4- Alden , Chris and Marco Antonio Vieria . The new diplomacy of the South Africa , Brazil , India and Trilateralism , Third World Quarterly , No. 7 , 2005

5- Arbab , Farah . India’s growing ties with Africa , strategic studies , No. 4 , winter 2006

6- Cassandra , Veney . India’s relation  with South Africa during the post Aparthaid Era , Journal of Asian and African studies , August 1999

7- Surijt , Mansingh . India search for power ; Indire Gandi’s foreign policy 1966-1982 , sage publication , New Delhi /Beverly Hills/London 1984

8- Embassy of India Publication  : India News , Press Release , Nov. 5 , 2004

 

پ)منابع اینترنتی:

9- Bhat , Mohd Asem . Importance of having Indo-Africa relationship , www.marinews.com/article/impor ... relationship/133188.shtml , Apr. 2008

10- Heine , George . India and new scramble for Africa , www.cigionline.org/articles/2008/07/india -and-new-scramble-Africa  , July 14 , 200

11- Jain , Payal . India-Africa relation , http://articles.maxabout.com/politics ... ica-relation/article-7017 , May 17 , 2008  

12- Sharma , Anand(Indian ministry of state for external affairs) . India , Africa to intensify relationship , www.thaindian.com , Apr. 3^rd , 2008

13- Yoshioka , Izuyama Marie , India’s policy toward Africa , www.nids.go.jp , No. 124 , August 2008

14- India in Africa : moving beyond oil , www.CSIS.org/files/media/csis/pubs/sam119.pdf , June 10 , 2008

15- India-Africa forum summit , http://indiaeconomy.org/2008/04/19/india-africa-forum-summit , April 19, 2008

16- Website on India-Africa ties , launched by IANS , www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/100233920.html ,Aug. 18 ,2009

17- India Foreign Policy : Africa(South of the Sahara) , www.indianembassy.org/policy/foreign- policy/africa.htm ,

18-India Foreign Policy/Africa , http://en.wikipedia.org/wiki/Foreign-relation-of-india#Africa , 20/12/2009

19- African studies Association of India(ASA) , Jawaharlal Nehru University , www.Africanstudies.in

20- http://economictimes.indiatimes.com/articleshow

---

Arbab, Farah. India growing ties with Africa ,strategic studies ,vol. XXVI , No. 4 ,winter 2006- [1]