مقدمه

نوشته حاضر ترجمه و نقدي است بر مقاله‌اي كه در روز 4 فوريه سال جاري (88/11/15) در نسخه اينترنتي نشريه اكونوميست كه يكي از معتبرترين و مشهورترين مجلات در زمينه اقتصاد سياسي در جهان است، انتشار يافت.
اين نوشته كه در صدد برقراري ارتباط ميان سرمايه گذاريهاي ايران و اسراييل در افريقا با دشمني جدي و ايدئولوژيك آنها با يكديگر است براي القاي اين هدف به مخاطب در ابتداي مطلب خود كاريكاتوري از حاكمان اين دو كشور قرار داده است در حالي كه دكتر احمدي‌نژاد رييس جمهور ايران و بنيامين نتانياهو نخست وزير اسراييل  پنجه در پنجه هم انداخته و هر يك سعي دارد ديگري را از نقشه آفريقا به بيرون بياندازد.
نويسنده در جاي‌جاي مطلب و با ارائه شواهد متعدد در سراسر متن به اثبات اين مدعاي خويش مي‌پردازد. ضمناً به اين نكته نيز اشاره ميكند كه از آنجا كه در دهه‌هاي 1950 و 1960 اسراييل روابط گرم و نزديكي با دول آفريقايي داشته است پس به نوعي از حق تقدم به نسبت ايران برخوردار است و اين ايران است كه به دنبال اخراج اسراييل از خانه قديم خود است و خلاصه اينكه تا حد زيادي نسبت به تلاشهاي ايران در آفريقا بدبيني‌ ايجاد ميكند و آن را با مسايل امنيتي و نظامي پيوند ميدهد و اينگونه القا ميكند كه ادامه و گسترش حضور ايران در اين قاره تهديدي براي ساير كشورهاست.
در زير پس از آوردن ترجمه‌ي متن كامل مقاله‌ي ياد شده، به بررسي ابعاد پيدا و پنهان آن ميپردازيم.

ترجمه مقاله اكونوميست

ايران و اسراييل در افريقا

جستجو براي متحداني در جهاني متخاصم

{(جاه طلبي هاي مورد ادعاي ايران در آفريقا به طور خاص براي اسراييل (كه سابقا دوستان زيادي در اين قاره داشته و به دنبال حفظ چند متحد باقيمانده خود است) نگران كننده‌است.

زماني كه به فرودگاه "داكار" پايتخت سنگال، مي‌رسيد شانس زيادي داريد كه تاكسيهايي نسبتا جديد شما را به داخل شهر برسانند. تاكسيهايي كه برخلاف معمول نه فرانسويند و نه ژاپني بلكه ايراني هستند. جالب توجه اينكه اين تاكسيها برخلاف بيشتر ماشينهاي قاره آفريقا وارداتي نيستند بلكه در همان نزديكي‌ها در شهر "شيز" (Thiès) (سومين شهر بزرگ كشور سنگال)‌ سرهم و مونتاژ شده‌اند. از اينجا، چندصد تاكسي توليد شده در خط توليد كارخانه‌ي "ايران خودرو" اخيرا به بازار آمده‌اند. اين خودروها نمادهاي عيني ظهور قدرتي جديد در آفريقاي "زير صحرا" هستند كه موجب برانگيخته شدن موجي از نگرانيها براي برخي از كشورها شده است.

محمود احمدي‌نژاد رييس جمهور جنجالي ايران پيشتاز در خط مقدم اين جبهه ايران است. وي دو سال پيش در نيويورك، گفته بود كه "هيچ محدوديتي براي گسترش روابط با كشورهاي آفريقايي وجود ندارد". سال گذشته رييس جمهور، ديپلماتها و ساير مقامات ارشد ايران كل قاره را براي امضاي تعداد زياد و متحير كننده‌اي از قراردادهاي تجاري، دفاعي و ديپلماتيك درنورديدند. با يك محاسبه معلوم ميشود كه ايران در سال گذشته بيست ديدار رسمي و در سطح عالي و وزرا با آفريقا داشته است كه يادآور گردباد تجارت و كمك هاي بشردوستانه‌اي است كه چين در اواسط دهه 2000 ميلادي به راه انداخت.

فهميدن دليل اين موضوع چندان كار سختي نيست. ايران در قسمتي از جهان كه حكومتهاي آن هنوز تا حد زيادي مطيع و فرمانبر مي‌باشند، به دنبال كسب حمايتهاي ديپلماتيك براي برنامه هسته‌اي خود است. قبل از اين نيز، رييس جمهور ايران در امريكاي لاتين احساسات و تمايلات ضد امريكايي را در كشورهايي مانند بوليوي، نيكاراگوئه و ونزوئلا برانگيخته بود. اما در آفريقا با توجه به تعهدات و قراردادهاي محكمي كه كشورهاي اين قاره با غرب دارند ايران با پيشنهاد كمكهاي بشر دوستانه و تامين نفت بر تقويت وفاداريها و تعهدات اسلامي متمركز شده است.

سنگال كه 95 درصد جمعيتش را مسلمانان تشكيل مي دهند، در نظر بگيريد. اين كشور عليرغم جمعت كم و فقيري كه دارد از وزن ديپلماتيك بالايي در كشورهاي فرانكوفون (فرانسه زبان) برخوردار است. همچنين در سازمان ملل نيز تا حدودي تاثيرگذار است چرا كه در برخي از راي‌گيريهاي بزرگ چند كشور آفريقايي به اين كشور به چشم رهبر مي‌نگرند. به همين دليل است كه ايران با سيلي از اقدامات خيرخواهانه اين كشور را بمباران كرده است. به غير از كارخانه "ايران خودرو" ايرانيها قول ساختن كارخانه تراكتورسازي، پالايشگاه نفت و اجراي طرحهاي پتروشيمي و تامين نفت ارزان را نيز داده‌اند.

رييس جمهور سنگال "عبدالله واد" با رغبت چنين بذل و بخششي را پذيرفت. در مقابل وي چهار ديدار رسمي از ايران انجام مي‌دهد. در ماه نوامبر وي در سنگال از آقاي احمدي‌نژاد ميزباني كرد و آشكارا به وي اطمينان داد كه حق ايران را در دستيابي به انرژي هسته‌اي را به رسميت بشناسد، ضمن اينكه وي تأييد كرد كه برنامه هسته‌اي ايران صرفاً براي مقاصد صلح‌آميز است. رييس جمهور ايران بعد از سنگال با خشنودي تمام به كشور همسايه، گامبيا –كشوري كوچكتر از سنگال با رژيمي كه استبداد در آن به شكل كريه و زننده‌اي حاكم است و البته از يك حق رأي در سازمان ملل برخوردار مي باشد- رفت. همچنين در غرب آفريقا نيز ايران به سراغ موريتاني رفت و ضمناً پيوندهاي خود با نيجريه را محكمتر نمود.

در شرق آفريقا نيز ايران به سودان – ديگر كشور مهم مسلمان قاره- كمك كرد تا (بر اساس نوعي از محاسبه) به سومين كشور بزرگ توليد كننده اسلحه در آفريقا تبديل شود. شاهد اين مدعا نيز قراردادي است كه دو طرف در سال 2008 به امضا رساندند.

ايران همچنين به دنبال يافتن برخي هم‌پيمانان كوچكتر در منطقه است. سال گذشته آقاي احمدي‌نژاد از كشور كنيا ديدار كرد. كشوري كه اكثر ساكنان آن را مسيحيان تشكيل مي‌دهند. وي در اين كشور در بندر مسلمان نشين مومباسا با خوشرويي مورد استقبال قرار گرفت. وي در اين كشور يك موافقتنامه تجاري را امضا كرد كه طي آن سالانه 4 ميليون تن نفت خام به كنيا صادر كند، پرواز مستقيم تهران- نايروبي (پايتختهاي دو كشور) را برقرار نمايد و به متقاضيان تحصيل در ايران بورس تحصيلي اعطا كند. ايران در هرجا كه داراي سفارتخانه است مراكز فرهنگي نيز داير مي‌نمايد. ايران سعي كرده است كه از نفتش براي ورود به اوگاندا نيز استفاده نمايد. "يوري موسيوني" رييس جمهور اوگاندا در ديدار اخير خود از ايران، با كنايه و اشاره ميزبان خود را بيهوده اميدوار كرد كه ممكن است ساخت يك پالايشگاه و خط لوله براي نفتي كه اخيراً در اين كشور كشف شده است،  مورد توجه قرار گيرد.

براي جلب حمايت زيمبابوه و رييس  جمهور آن "روبرت موگابه" و همچنين آفريقاي جنوبي، غول اقتصادي و ديپلماتيك افريقاي "زير صحرا"، كه حزب حاكم آن يعني "كنگره ملي آفريقا" (ANC) از ديرباز با ايران در زمينه حمايت از فلسطين برضد اسراييل همكاريهايي داشته است، نيز تلاش هايي صورت گرفت. ايران براي ساليان دراز آفريقاي جنوبي را با مقادير زيادي از نفت مورد حمايت قرار داده است. اما پيوندهاي تجاري و مالي محكم شده است. شركتهاي خصوصي آفريقاي جنوبي به شدت در حال سرمايه‌گذاري در ايران مي باشند. براي نمونه MTN (يك شركت فعال در زمينه تلفن همراه) در سالهاي 2007- 2008، بيش از 1.5 ميليارد دلار در ايران سرمايه‌گذاري كرده و براي 40 درصد از ايرانيان پوشش شبكه تلفن همراه تامين نموده است. در مقابل آفريقاي جنوبي به يكي از بيباك‌ترين حاميان ايران در سازمان ملل تبديل شده است كه از تصويب قطعنامه عليه ايران براي محكوم كردن نقض حقوق بشر در اين كشور خودداري مي‌كند و در برابر اعمال ممنوعيت‌ها و تحريم‌هاي جديد عليه برنامه هسته‌اي ايران به مخالفت مي‌پردازد.

هنوز مقاديري كمكهايي كه ايران به افريقا مي دهد در مقايسه با مجموع آنچه كه امريكا و اروپا به آفريقا مي دهند - حتي اگر چين را هم در نظر نگيريم- كوچك و كم است. اين محل ترديد است كه آيا كشورهايي مانند سنگال حاضرند پيوندهاي ياري خود با غرب را به بهاي نزديك شدن زياد به ايران از دست بدهند. ضمن اينكه ايرانيها نشان دادند بيشتر اهل حرفند تا اينكه اهل عمل باشند. پرواز مستقيم كنيا به تهران هنوز برقرار نشده است. ايران خودرو نصف ميزاني كه قول داده است توليد مي كند. سخت است كه كشور شيعه ايران بتواند بر آفريقايي كه اكثر غالب مسلمانانش از اهل سنت ميباشند تأثير بگذارد.

آيا دولت يهودي (اسراييل) ميتواند زمينهاي از دست زفته را بازپس گيرد؟

طرف مقابل نيز همين گونه است. اسراييل ضربه خورده است. پيوندهاي ديپلماتيك آن كمتر و سست‌تر از گذشته شده است و ايران تمام تلاشش را به كار مي برد كه همين مقدار باقيمانده را نيز بگسلد. سال گذشته موريتاني – يكي از معدود كشورهاي اتحاديه عرب كه با اسراييل روابط ديپلماتيك داشت- به اسراييل پيغام داد كه سفارتخانه‌اش را در اين كشور ببندد. بعد از ديدار وزير امور خارجه ايران از اين كشور، ايران اعلام كرد بيمارستاني كه اسراييل در پايتخت موريتاني "نواکشوت" در دست احداث داشت را با تجهيزاتي بهتر و تعداد پزشكاني بيشتر از آنچه اسراييل وعده داده بود تكميل خواهد كرد. در سنگال اسراييل پيشنهاد داد به شهر "طوبي" كه معروف به شهر مسلمانان صوفي است در ساخت شبكه آب و فاضلاب كمك كند. اما ناگهان بعد از اينكه ايران قول داد مشابه همين كار را با امكانات و مزاياي بيشتر، مانند تأمين پمپهاي آب، اجرا كند، مذاكرات با اسراييل كه در مراحل پيشرفته‌اي قرار داشت متوقف شد.

لبنانيهاي سرمايه‌دار و تاثيرگذاري كه در كشورهاي ديگر پراكنده شده‌اند نيز وارد بازي شده‌اند. در كنگو، گينه و سنگال –از ميان ساير كشورها- گروه شبه نظامي و شيعه "حزب‌الله" كه مورد حمايت ايران قرار دارد با بسط گفتمان و عقايد ايران از ميان همكيشان خود حمايتهاي زيادي براي ايران كسب كرده است.

در نتيجه فعاليتهاي زياد ايران در آفريقا، اسراييل در تلاش است تا بار ديگر به قاره آفريقا -جايي كه در دهه‌هاي 1950 و 1960 علايق و روابط مستحكم و زيادي داشت- برگردد. اين روابط محكم اولين بار بعد از جنگهاي اعراب و اسراييل در سالهاي 1967 و 1973 و بار ديگر در اواخر دهه 1980، وقتي اولين انتفاضه فلسطينيها شروع شد، قطع شد. در سپتامبر گذشته "آویگدور لیبرمن" وزير امور خارجه اسراييل بعد از چند دهه اولين مأموريت هيأتي عالي‌رتبه از اسراييل به آفريقا را با ديدار از كشورهاي اتيوپي، غنا، كنيا، نيجريه و اوگاندا به انجام رساند. مقابله كردن با تأثير ايران يكي از مهم‌ترين دلايل اين سفر بود.

بسياري از كشورهاي افريقايي براي انجام پروژه‌هايي مانند آبياري مكانيزه زمينهاي كشاورزي، كماكان به دنبال كارشناسان اسراييلي هستند. ضمن اينكه چنين مواردي در اولويت بعدي به نسبت تكنولوژيهاي تسليحاتي و جاسوسي قرار دارند. اتيوپي كه كشوري است كه اولين اولويت آن تأمين امنيت است و با شبه‌نظاميان اسلام‌گرايي كه از سوي شورشيان مستقر در كشور همسايه (سومالي)‌ حمايت مي‌شوند مواجه است، به بزرگترين خريدار تجهيزات دفاعي و نزديكترين متحد اسراييل در اين قاره تبديل شده است. همچنين كنيا هم كه نگران جنگجويان اسلام‌گرايي كه در كشور همسايه مي‌جنگند، است براي مدت طولاني مورد لطف و مساعدتهاي اسراييل قرار داشته است. در غرب آفريقا، تخمين زده مي شود كه نيجريه در 5 سال گذشته چيزي در حدود 500 ميليون دلار براي خريد تسليحات اسراييلي از جمله هواپيماهاي بدون سرنشين هزينه كرده باشد.

آقاي ليبرمن ممكن است امسال بار ديگر به آفريقا سفر كند چرا كه اسراييل به طور خاص از اشتياق ايران براي گرم كردن روابطش با سودان و اريتره – كه نقطه‌اي استراتژيك در دهانه درياي سرخ است و مي تواند تهديدي براي دريانوردي اسراييل باشد- نگران است. اريتره همچنين با حرارت و شوق زيادي جهادگران ضد اسراييلي سومالي را مسلح مي كند. سودان ممكن است از قبل معبر و مجرايي براي رسيدن سلاحهاي ايران به حماس – گروه اسلامي فسطيني مورد حمايت ايران- و حزب‌الله بوده باشد. يك سال پيش هواپيماهاي اسراييل در سودان، يك كاروان را كه گفته مي شد در حال حمل سلاحهاي ايراني براي حماس در نوار غزه بود، منهدم كردند.)}

سخن آخر

قطع رابطه موريتاني با اسراييل در پي جنگ غزه و كشتار بيرحمانه مردم غزه توسط اسراييل صورت گرفت و علي‌الظاهر ايران در اين مورد نقشي نداشت و نيز ادعاي حمل سلاح ايران از طريق سودان به فلسطين نيز توسط مقامات ايران و سودان تكذيب شد. محموله اي نيز كه در سودان توسط اسراييل بمباران شد به گفته مقامات سوداني محموله حمل مواد غذايي بود.

به علاوه آفريقا منطقه‌اي است كه زمينه‌هاي بسيار مساعدي براي سرمايه‌گذاري در آن وجود دارد و تكنولوژيهايي كه ايران از آنها بهره مي برد براي اكثر كشورهاي منطقه آرماني است كه براي رسيدن به آن تلاش مي كنند. ضمن اينكه وقتي قرار باشد كشوري مانند ايران از اقتصاد تك‌محصولي و وابسته به نفت خود جدا شده و به سمت تنوع منابع درامدي حركت كند وجود يك بازار مصرف با قابليت جذب زياد -همانند اين قاره- از اولويت ويژه برخوردار است.

همچنين بايد يادآور شد كه در زمينه سياسي و ديپلماتيك، اين كاملاً طبيعي و منطقي است كه قدرتهايي كه اين توان را در خود مي بينند در نقاط مختلف دنيا حضور پيدا كنند و براي خود پايگاهي قابل اتكا و اعتماد كسب نمايند و اصولاً اين مقوله، لازمه حضور در سطح جهاني و دفاع از منافع ملي در مسايل بين‌المللي است كه هر كشور براي خود حاميان و متحداني قابل اعتماد جلب و جذب نمايد و البته در اين راه رد و بدل شدن امتيازات و فرصتهاي ويژه براي طرفين رابطه امري طبيعي است.

11602 - 88/12/06

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.