مسيحيت و تاكيد بر قوانين مردم سالاري
از مسائلي كه همواره در آفريقا بر آن تاكيد مي‌شود، اين است كه مسيحيت خواهان و مشوق دموكراسي، قانونمندي، توسعه و رفاه بوده، در حالي كه اسلام مخالف مردم سالاري و تمدن است. آنها چنين وانمود مي‌كنند كه كشورهاي اسلامي چندان نصيب و بهره‌اي از سعادت و رفاه نداشته، ولي كشورها و گروه‌هاي مسيحي از نعمت‌ها مواهب دنيا بهره‌‌مند شده‌اند. به زعم برخي از ارباب كليسا، اين امر نقطه ضعفي براي اسلام و مسلمانان قلمداد شده و نشانگر عدم تطابق اسلام با نيازمندي‌هاي مردم است.
در همين رابطه، برخي جرايد و مخالفان آيين اسلام به كارهايي مانند نوشته‌هاي «راين تاگيرا» اشاره مي‌كنند و كشور دموكراتيكي در بين ممالك اسلامي وجود ندارد، وي در يك مقايسه گسترده ميان كشورهاي به دموكراسي روي آورده در طول سالهاي پس از جنگ جهاني دوم و به ويژه پس از فروپاشي شوروي و بلوك سياسي – نظامي شرق، چنين تحليل مي‌كند كه الگوي حركت به سوي دموكراسي و جنبش دموكراسي خواهي در جهان رو به گسترش است. البته آفريقا نيز در اين راستا گام برداشته و مسيحيت در اين زمينه فعال بوده است. اين مطالب، اگر چه در خصوص برخي كشورهاي اسلامي صدق مي‌كند، اما نگاه مغرضانه وي موجب ناديده گرفتن حقايق شده است براي نمونه، اينكه گفته شود اسلام با مردم سالاري و رشد مخالف است، از ترفندهاي دشمنان اسلام و برخي گروه‌هاي تبشيري استعماري است و رخدادهاي اخير در جهان اسلام، بي‌اساس بودن اين ادعا را ثابت مي‌كند.

شرايط مسلمانان و تنش‌هاي آنها با مسيحيت تبشيري
نمي‌توان به حضور و نفوذ اديان اشاره كرده و از تنش‌هاي بين اديان و حتي مذاهب سخني به ميان نياورد. مسلمانان تقريبا 50 درصد جمعيت آفريقا را تشكيل مي‌دهند و از نظر جمعيت و پيشينه، صاحب اقتدار و توانايي ذاتي هستند. اما پس از سلطه استعمار، براي مدت مديدي آنها احساس مي‌كردند كه از حضور در شرايط تصميم‌گيري دولتي و ايفاي نقش در حكومت محروم شده‌اند. شايد بيش از حضور و سلطه استعمار، تلاش‌هاي تبشيري موجب نگراني و حساسيت مسلمانان در آفريقا و مبارزه آنها با استعمار مسيحي گرديد. براي نمونه، تلاش‌هاي پيروان عثمان دان فوديو و جنبش حيدره در غرب، مهدي سوداني در شمال و برخي مسلمانان در شرق و جنوب قاره كه از موقعيت پيش آمده ناخشنود بودند، ‌به همين منظور صورت گرفت. در واقع، حضور استعمار موجب شد كه رهبران اسلامي بيدار شده و براي رفع مشكلات خود تلاش كنند. آنها براي رهايي از سلطه استعمار، در اين انديشه بودند كه علاوه بر مبارزه با حكام استعماري بايد به پالايش و اصلاح باورهاي ديني مردم بپردازند. آنها مي‌خواستند با اجراي قوانين و عدالت در منطقه، انسجام و اتحاد برقرار كنند و به اين ترتيب، استعمار و تلاش‌هاي فرهنگي آن را در قاره ضعيف سازند. براي مثال، آنها پادشاهي فدرال هوسا را به صورت يك پادشاهي مركزي در آورده و سكوتو را مقر و پايتخت سلسله عثماني قرار دادند. اين همان خليفه نشين سكوتو بود كه امارت‌هاي هوسا و فولاني خود را وامدار آن دانسته، ولي پس از سلطه انگلستان در اختيار لوگارد قرار گرفته و موجبات شهرت و آسايش وي را فراهم آورد.
تا پيش از آ‎غاز دوره جديد و تعدد احزاب و مردم سالاري در آفريقا، مسلمانان از قدرت سياسي اندكي برخوردار بودند. براي مثال، در كنيا و در كابينه آقاي جومو كنياتا هيچ وزير مسلماني حضور نداشت؛ در حالي كه منابع مسيحي نيز بر اين باور بودند كه مسلمانان، 25 درصد جمعيت آن كشور را تشكيل داده و مي‌دهند.
ناخرسندي مسلمانان از دولت‌هاي آفريقايي، عمدتا به دليل حضور اندك نمايندگان آنها در حكومت و مؤسسات دولتي و منع آنها از دايره تصميم‌گيري عمومي است كه از آن جمله به مسائل زير مي‌توان اشاره كرد: اعمال تبعيض در تقاضانامه‌هاي آنها توسط وزيران و دولتمردان، اعمال محدوديت در ثبت مؤسسات آموزشي، عدم اجازه تأسيس دانشگاه به مسلمانان، در نظر نگرفتن فرصت برابر براي مسلمانان در برنامه‌هاي راديو و تلويزيون دولتي، تعلل در ارائه گذرنامه، كارت هويت و ديگر مدارك دولتي به آنها، سخت‌گيري بي‌مورد براي آنها در برخي موارد؛ تبعيض در پذيرش آنها در دانشگاه‌ها، ادارات و نظاير آن. در واقع، مسيحيان بيشترين سهم را در مشاغل دولتي، بخش‌هاي تجاري و صنعتي، حضور در دانشگاه و رسانه‌ها و بهره‌برداري از توريسم و امر هتلداري در مناطق مختلف داشته و در حفظ اين عرصه‌ها بسيار كوشا هستند. نتيجه اين رخداد‌هاي توسعه طلبانه در بخش‌هاي تحت سلطه استعمار، اين بود كه مناصب و موقعيت‌هاي حساس و مهم كشور در نهايت در اختيار مسيحيان آفريقايي آموزش ديده در مدارس تبشيري قرار گرفت. همچنين مسلمانان كه از آموزش غربي محروم بودند، به صورت اصناف دون پايه و پيله‌ور در جامعه حضور پيدا كردند. در اوگاندا نيز همانند كنيا، نيجريه، ساحل عاج،‌كنگو، گينه و تانزانيا تلاش‌ها و فعاليت‌هاي مسلمانان آفريقايي و چالش‌ آنها با دولت را مي‌توان در مقياس بزرگ، پاسخي به بي‌عدالتي‌هاي اقتصادي و اجتماعي قلمداد كرد كه در دوران استعماري و پس از استعمار در جامعه پديد آمده بود.
در خصوص تنش‌هاي ميان اديان پس از استقلال در كشورهاي آفريقايي عوامل اقتصادي، سياسي و اجتماعي نيز مؤثر بود. در واقع، هنگامي كه مسلمانان به عنوان يك گروه اقليت، درخواست تاسيس يك حزب اسلامي را از دولت‌هاي خود مي‌كردند تا جايگزين احزاب مسيحي گردد، به دنبال پذيرش خود به عنوان يك شهروند كامل با تمام حقوق و امتيازها بودند؛ امتيازي كه به نظر آنها دولت‌هاي آفريقايي را از آنها دريغ كرده بودند. اين اقدام جماعت‌هاي مسلمان كه از روح هويت ديني آنها سرچشمه مي‌گرفت، در واقع پاسخي به ضعف‌ها و نارسايي‌هاي مؤسسات و انجمن‌هاي ملي و مذهبي به شمار مي‌رفت كه نتوانسته بودند خدمات سياسي – اجتماعي مورد نظر را ارائه دهند.

نگرش دولتمردان و نخبگان آفريقايي پس از استقلال به دين
گفتني است كه پس از استقلال كشورهاي آفريقايي، اديان مورد بي‌مهري قرار گرفته و عوامل چندان مهمي در حكومت‌هاي آفريقايي محسوب نشده و نوعي چپ گرايي تحت تاثير شوروي و چين باب شده بود. علاوه بر آن، دولتمردان در تصميم‌گيري‌هاي سياسي خود، بيشتر جانب مسائل نژادي و قبيله‌اي را رعايت مي‌كردند. حتي در تقسيم قدرت و مناصب دولتي، دسترسي به كمك‌هاي خارجي، امكان مجدد و ديگر فرصت‌ها و اولويت‌هاي اقتصادي، ‌از افراد قبيله و همكيشان خود حمايت مي‌كردند و اين امر به منازعات بسيار در آفريقا دامن زد.
گفتني است كه در دهه‌هاي پس از جنگ جهاني دوم كه بسياري از كشورهاي آفريقايي استقلال خود را از قدرت‌هاي استعماري اروپايي بازپس مي‌گرفتند، مسيحيت كلاسيك به دليل همگاني با حكام استعماري با بي‌مهري مردم روبه‌رو گرديد و از گسترش و نفوذ آن كاسته شد. در آن دوران، ‌ارائه تعبير و تفسير ماركسيستي از حوادث تاريخي و اجتماعي و بي‌توجهي به معنويت و باورهاي ملي مذهبي تا حدودي رايج بود؛ از اين رو انديشه ماركسيستي كه ساختار تفكر و تعامل فرهيختگان با ديگران را شكل مي‌داد، اهميت و نقش مذهب را تحت‌الشعاع قرار داده بود. گفتني است كه از دهه هشتاد به بعد، نهضت‌ها و انديشه‌هاي مذهبي مورد توجه تحصيلكردگان و سياست‌مدارن قرار گرفته و مباني ديني، رشد بسزايي كرد.
شايد بتوان گفت كه پس از استقلال كشورهاي آفريقايي، مبشران و ارباب كليسا نوعي نهضت گسترش ديني نوين را در پيش گرفتند تا برخي تجربيات تلخ تاريخي را از اذهان مردم زدوده و با رويكرد نوين و بومي، مردم را جلب كنند. نخستين اصلاحات مؤثر در غرب و شرق آفريقا، همانا در دهه پنجاه به وقوع پيوست كه طي آن، مبلغان مذهبي مسيحي وابسته به كشورهاي غربي احساس كردند كه بايد رويكرد خود را تغيير داده و همكاري و همدردي بيشتري با مردم بومي حتي عليه كشور استعمارگر داشته باشند. فارغ التحصيلان آفريقايي دانشگاه‌هاي غربي پس از بازگشت به وطن، تلاش خود را براي ترويج فرهنگ و بهبود شرايط ابراز داشته و به دنبال اصلاح و تغيير و تحول در جوامع خود بودند. چينوا آچب و پاول سوينكا پس از بازگشت به ميهن، نظرات خود را در خصوص انديشه و باورهاي حاكم بر جامعه در خلال داستان، رمان و شعر بيان داشتند. آنها عموما متمايل به رويكرد سوسياليستي رايج در آن دوران بوده و خواهان ساخت آفريقا بر آن روال بودند. اما به دليل عدم توانايي آن انديشه در رفع مشكلات مردم، آنها و عموم روشنفكران به تدريج از آن انديشه دست كشيده و راهكارهاي مبتني بر اديان الهي را در نظر گرفتند و مسلمانان و مسيحيان به كتاب الهي واصول آيين خود روي آوردند؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه نوعي اصلاح ديني نيز در آن دوران صورت گرفت.

جايگاه آيين مسيحيت در آفريقا
گسترش مسيحيت در آفريقا از همان آغاز ترويج و تبليغ، نشانگر آن است كه باورهاي مسيحي از همان آغاز در آفريقا بر خودآگاهي مردم تاثير نهاده و آنها را متحول كرده است. باورهاي اسلامي نيز در آن قاره از جايگاه رفيع و ريشه‌هاي ژرف برخوردار شده است. باورها و انديشه‌هاي ديني زماني ريشه دوانده و ذاتي مي‌‌شوند كه بر يال باورهاي فرهنگي خراميده و يا از حمايت و پشتيباني مفاهيم فرهنگي و سنتي براي دروني شدن برخوردار شوند؛ از اين رو گروه‌هاي تبليغي در طول يك قرن گذشته، تلاش داشتند كه نزديكي و هماهنگي بين باورهاي فرهنگي و ديني را در فرهنگ بومي مردم آفريقا مورد پژوهش و كاووش قرار داده و به انواع حيل، آن را اثبات كرده و بين آنها ارتباط برقرار كنند. اينكه برخي از آنها سال‌هاي عمر خود را در اين راستا سپري كرده‌اند. سويتس، ‌قوانين مذهبي را كه در بستر فرهنگ و اخلاق نهادينه و باور شده، مهم‌ترين محور هدايت و هويت انسان و ناشي از همين تجربه و باور تاريخي مي‌داند.
در هر حال، تغيير و تحولات مادي و معنوي در دو قرن اخير، هر چند گاهي آهسته و گاهي سريع بوده، ‌اما چهره آفريقا را تا حد بسيار زيادي دگرگون ساخته است. به همين دليل، آفريقايي امروز با گذشته آن و حتي با دوران دهه هشتاد نيز تفاوت بسياري دارد. مسيحيت آفريقايي، ديري است كه به همه نهادها توجه داشته و در پي فراهم آوردن تكيه گاهي براي تحكيم و گسترش مراوده و پيوند با مردم است. اكنون نهاد كليسا چنان در آفريقا ريشه دوانده و بارور شده كه برخي رؤياي پاپ آفريقايي را در سر مي‌پرورانند. گفتني است كه هفتاد و دو سال پيش، نخستين اسقف آفريقايي، كاتوليك انگليسي زبان انتخاب شد و از آن تاريخ تاكنون، آفريقا در زمينه ديني بسيار رشد كرده است.
گفتني است كه آيين مسيحيت پس از معرفي به آفريقايي‌ها در قرن نوزدهم با آداب و رسوم فرهنگي – تاريخي، زبان، باورهاي قبيله‌اي و به طور كلي هويت ملي و قبيله‌اي آنها به چالش پرداخت. گروه‌هاي تبشيري،‌ هويت و سنت‌هاي آفريقايي‌ها را هدف قرار داده و در صدد محو آن بودند كه از جمله مي‌توان به زبان، سنت‌ها، باورها، و حتي خويشاوندي و ارث در ميان قبايل اشاره كرد. البته از آنجايي كه تلاش‌هاي آنها چندان با موفقيت همراه نبود؛ از اين رو پژوهش‌گران در خصوص آداب و سنت مردم انديشه كرده و نقاط مشترك و هماهنگ آنها را با آيين خود برجسته نموده و به عنوان آيين‌هاي مسيحي پذيرفتند. به اين ترتيب، يك جلوه مهم از مسيحيت كه در آن مقطع ظاهر گرديد، همانا مسيحي كردن نسبي آداب مذهبي سنتي در ميان آفريقا بوده است.

زنان آفريقايي و توسعه فعاليت‌هاي كليسايي
در طول ده سال گذشته، شرايط زنان در كشورهاي آفريقايي بسيار تغيير كرده است و از نمونه‌هاي آن، مي‌توان به بهبود قوانين، امكانات آموزشي، گسترش آموزش و دستيابي به تحصيلات عالي، حضور فعال در بازار كار و اجازه مالكيت شخصي و كنترل زاد و ولد اشاره نمود. بي‌ترديد، دستيابي به هر يك از اين موفقيت‌ها با سدي از مقاومت روبه‌رو شده و مي‌شود. واقعيت آن است كه اگر چه زنان آفريقايي وظايف و مسئووليت‌هاي بسياري دارند، اما از احترام و حقوق لازم برخوردار نبوده و در جايگاه فروتر از مردان قرار دارند. در اين خطه، به دليل تربيت نامناسب قبيله‌اي و برخي بدآموزي‌هاي مذهبي، تصور عمومي اين است كه وظيفه زنان به دنيا آوردن فرزند و محافظت از كيان و جايگاه مردان مي‌باشد. در آفريقا به كار و فعاليت زنان اهميت و بهاي لازم داده نشده و شخصيت آنها چندان امكان تجلي و بروز نمي‌يابد. موضوع آموزش و مالكيت زنان و آزادي‌هاي مشروع آنان به دليل فقر عمومي و سنت‌هاي قبيله‌اي هنوز مورد مناقشه بوده و اهتمام لازم به آن مبذول نمي‌گردد؛ از اين رو اهميت ندادن مسلمانان به زنان و ناديده گرفتن حقوق آنان، توسط رسانه‌ها و نهادهاي تبشيري تبليغ مي‌شود. حضور زنان اگر چه در همه ابعاد جامعه مشهود است، اما اگر به آموزش آنان توجه كامل نشود، حضور آنها موفق نخواهد بود. گفتني است كه نيمي از مؤسسات غير دولتي در تانزانيا در امر زنان فعال هستند كه نشانگر اهتمام آنها به شرايط زنان مي‌‌باشد. در ضمن، بايد توجه داشت كه آن سازمان‌هاي تبشيري اهتمام خاصي به ارائه تصور منفي و غير واقعي از اسلام دارند. كليسا‌ها به منظور جلب توجه آن قشر از جامعه، تلاش‌هاي خود را در تا حد زياد معطوف آنها كرده‌اند. اكنون حمايت از زنان، محور جديد فعاليت گروه‌هاي تبشيري شده كه نقش مهمي در ترويج مسيحيت داشته و دارد.
زنان به دليل نقش و جايگاه حساس در خانواده و اجتماع، در كانون توجهات آيين‌هاي مسيحي در آفريقا قرار گرفته و در امور كليسايي به آنان توجه ويژه‌اي مبذول مي‌گردد. نهضت آموزش مردمي و تلاش براي رستگاري كه از سوي گروه‌هاي تبشيري آ‎غاز شده بود، موجب حضور روزافزون زنان در كارهاي اجتماعي گرديد كه تا پيش از آن سابقه، نداشت. زنان در جوامع سنتي آفريقايي در خدمت خانواده بود و مهم‌ترين وظيفه آنها، حريم خانواده بود. كليسا اين ديدگاه را تا حدودي تغيير داده و نقش و منزلت بهتري را براي آنها به وجود آورده كه با استقبال آنها روبه‌رو شده است. زنان با مديريت بخش‌هاي كليسايي به طور انفرادي و جمعي در نهادها و بخش‌هاي مربوط به خود به فعاليت مي‌پردازند. حضور زنان به عنوان يك نيروي كارآمد مسيحي نشانگر اهميت و موقعيت آماري و اجتماعي آنها و همچنين حضور فعالانه و موفقيت‌آميز در امور غير رسمي مي‌باشد.
تأسيس و تشكيل شاخه‌هاي كليساي وابسته به آيين‌هاي مسيحيت به ويژه براي زنان و جوانان، از اهداف اصلي صاحبان كليسا بوده و موجب رشد و گسترش بيشتر آن آيين در آفريقا گرديد. براي مثال، شوراي زنان جوان كاتوليك علاوه بر تصدي امور مذهبي در نهادها و مؤسسات از امكانات رفاهي نيز برخوردار بوده و مي‌تواند از نظر مادي نيز افراد را خشنود كرده و بر ادامه روابط بين آنها و حلقه ديني بي‌افزايد. آن شورا علاوه بر كارگاه و مؤسسات آموزشي داراي هتل، از برخي امكانات اقتصادي نيز برخوردار بوده و در ميان مردم و دولتمردان نفوذ دارد.
به نظر مي‌رسد كه شرايط نامناسب زنان در آفريقا، به دليل بي‌توجهي، به كرامت انساني، فقدان عدالت و غفلت انسانها از آموزش‌هاي ديني و به ويژه اسلام باشد. در گذشته، تنازعات ديني و نژادي در آفريقا بسيار بيشتر بوده و اين امر، علاوه بر تشديد و استمرار دشمني، سرمايه و امكانات كشورها را از بين مي‌برد. اكنون، مؤسسات و سازمان‌هاي ديني و ارباب مذاهب با علم به اينكه بايد محيط مسالمت‌آميزي را فراهم آورند تا در آن، مسيحيت و اسلام و پيروان ديگر اديان بتوانند ضمن حفظ باورها و عقايد خود، از حقوق جهان شمول و مزاياي مردم‌سالاري بهره‌مند باشند، با يكديگر ارتباط بهتري داشته و براي رفع سوءتفاهم‌ها مي‌كوشند.

نتيجه‌گيري
ظهور پديده ديني و تبليغ و ترويج گسترده مسيحيت در آفريقا، پس از سلطه استعمار آغاز شده و با حمايت مادي و معنوي آنها صورت گرفت. اين امر، موجب گرديد كه گروندگان آفريقايي، هويت جديدي يافته و نگرش جديدي نسبت به امت مسيحي جهاني احساس كنند كه تا پيش از آن سابقه نداشت. اين امر را مي‌توان سرمايه يا ثروت مشترك تمام پيروان راستين اديان در هر زمان و مكاني قلمداد كرد كه وراي روابط و مناسبات منطقه‌اي نگريسته و با يكديگر نوعي احساس همدردي و همراهي دارند.
مهم‌ترين هدف عملي مسيحي‌ها در آفريقا، تأسيس يك جامعه مبتني بر آموزه‌هاي مسيحي بوده كه از آداب و رسوم محلي، پاك و مبرا بوده باشد. آنها در تلاش‌هاي خود براي پيشبرد مقاصدشان، نه تنها با رويكرد سنتي و قبيله‌اي غالب به چالش برخاستند، بلكه گاهي حتي حاكميت دولتي را نيز نشانه مي‌گرفتند. در واقع، برخي اوقات چالش درخصوص مسائل مهم در جوامع آفريقايي منجر به پيش گرفتن رويكرد مخالفت با دولت نيز مي‌شد؛ از اين رو مسيحيت به عنوان يك نيروي كارآمد سياسي با چنين نگرشي جايگاه ويژه‌اي در ميان مردم پيدا كرده است.
مسئولان مذهبي در آفريقا، دو رسالت مهم به عهده دارند: نخست اينكه، دين را از زنگارهاي قبيله‌اي و سنتي پاك كرده و آن را فارغ از پيرايه‌ها به مردم معرفي كنند. دوم اينكه، گفتماني را در بخش‌هاي خود برقرار سازند كه موجب آرامش و همدلي مردم و پيروان گردد. اينكه در برخي كشورها برخي ارباب اديان موجب نزاع و خصومت بين مردم شده و يا پيروان اديان ديگر را مورد تعرض و نكوهش قرار مي‌دهند، براي آينده قاره و اديان زيانبار خواهد بود. مبلغان بايد چنان پيوندي بين دين و گروه‌هاي انساني به وجود آورند كه نشاط و پويايي در مردم پديد آمده و آنها را به همكاري، همفكري و زندگي مسالمت‌آميز ترغيب و تشويق كند.

پایان
منبع: باشگاه اندیشه